Odszedł prof. Alan Roy Katritzky

17.02.2014

W dniu 10 lutego 2014 r. zmarł profesor Alan Roy Katritzky, FRS (Fellow of the Royal Society), światowa legenda chemii związków heterocyklicznych. Doktor honoris causa Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego z 1994 roku.

Urodzony w 1928 roku w Londynie profesor Alan R. Katritzky posiadał polskie korzenie. Jego dziadek pod koniec XIX wieku wyemigrował z terenu obecnej Wielkopolski do Wielkiej Brytanii.

Profesor był uczniem i współpracownikiem dwóch laureatów nagrody Nobla – Sir Roberta Robinsona (Uniwersytet w Oxfordzie) oraz Lorda Alexandra Todda (Uniwersytet w Cambridge), gdzie uzyskał stopnie doktora filozofii i doktora nauk (D.Phil., Ph.D. i Sc.D.).

Już we wczesnej młodości wykazywał wybitne uzdolnienia naukowe, niezłomny charakter oraz sprawność organizacyjną. Był współzałożycielem (Fellow Founder) Churchill College University of Oxford, a w wieku 35 lat, po odrzuceniu propozycji objęcia Katedry Chemii na Uniwersytecie w Monachium, został desygnowany na stanowisko profesora i dziekana – założyciela (founding – Dean) Wydziału Chemii w tworzonym wówczas Uniwersytecie Wschodniej Anglii w Norwich. Charakteryzowany jako “breathtakingly young, abrasively dynamic and with the firmest ideas” był orędownikiem poszerzenia dostępu młodzieży do szkół wyższych, posiadał też własną wizję funkcjonowania nowej placówki uniwersyteckiej. Wzorem Uniwersytetu Oksfordzkiego, program studiów skoncentrował na dyscyplinach stricte chemicznych, a do opartego na wykładach systemu edukacyjnego wprowadził istotne elementy “tutorialu” w prostej linii zaczerpnięte z Oxbridge. Cechą szczególną placówki w Norwich, która funkcjonowała pod nazwą School of Chemical Sciences (obecnie School of Chemistry), było intensywne kształcenie doktorów chemii na potrzeby laboratoriów badawczych przemysłu chemicznego i farmaceutycznego. Wypracowany model edukacji, nietypowy dla większości uniwersytetów amerykańskich, Profesor realizował konsekwentnie, także po objęciu w 1980 roku prestiżowego stanowiska Kenan Profesor oraz funkcji dyrektora Florida Center for Heterocyclic Compounds na Uniwersytecie Florydy w Gainesville, USA. Cotygodniowe rozmowy indywidualne (individual meetings), spotkania grupowe (group meetings) i sesje problemowe (problem sessions) pamiętają uczniowie i współpracownicy z całego świata. Ponad 300 doktorantów i 500 współpracowników (w tym 5 z Wydziału Farmaceutycznego GUMed) mogło poczuć atmosferę Pembroke lub Magdalen College w Oxfordzie uprawiając z Profesorem i Tutorem w jednej osobie żeglarstwo i windsurfing, grając w szachy i piłkę nożną, oglądając filmy lub spożywając obiad w Jego domu, podczas którego wraz z żoną Lindą podawał do stołu.

Swoje zainteresowanie chemią związków heterocyklicznych Profesor objaśniał krótkim stwierdzeniem “Life is heterocyclic”. Spośród miliarda znanych substancji chemicznych 80% posiada strukturę heterocykliczną. Obok kwasów nukleinowych, cukrów, koenzymów i witamin, heterocykle tworzą zręby większości leków, środków ochrony roślin, barwników i materiałów wysokoenergetycznych. Prace Profesora z jednej strony przyczyniły się do rozwiązania wielu problemów natury teoretycznej, takich jak aromatyczność, tautomeria i reaktywność związków heterocyklicznych, z drugiej zaś mają ogromny walor praktyczny, polegający na opracowaniu narzędzi umożliwiających określenie zależności pomiędzy strukturą a właściwościami związków organicznych oraz opracowaniu nowych wydajnych metod syntezy chemicznej, które znalazły zastosowanie w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym. Profesor był konsultantem lub współpracownikiem ponad 80 firm przemysłowych z Europy i Ameryki Północnej, a badania realizowane na zlecenie przemysłu były głównym źródłem pozyskiwania funduszy na utrzymanie liczącego 40 osób zespołu.

Efektem niezwykłej aktywności publikacyjnej Profesora jest ponad 2170 oryginalnych prac eksperymentalnych i ponad 200 woluminów książkowych, w tym monumentalne serie monograficzne i encyklopedyczne – “Advances in Heterocyclic Chemistry” (111 tomów) “Comprehensive Heterocyclic Chemistry” (11 tomów), “Comprehensive Organic Functional Group Transformations” (7 tomów) oraz pierwszy nowoczesny podręcznik adresowany do studentów i doktorantów – “Handbook of Heterocyclic Chemistry”. Znaczenie tego dorobku dla nauki światowej potwierdza ponad 48000 cytowań.

Działalność badawcza i edukacyjna przyniosła Profesorowi wiele zaszczytnych wyróżnień: ponad 30 doktoratów honorowych (w tym tytuł nadany w 1994 r. przez Senat Akademii Medycznej w Gdańsku), Tilden Medal of the Royal Society of Chemistry, the Robert Robinson Lecturership, Cope Award of the American Chemical Society oraz dziesiątki innych. Profesor był członkiem American Society for the Advancement of Science (Fellow of AAAS) a także członkiem zagranicznym wielu instytucji i towarzystw naukowych, w tym Polskiej Akademii Nauk i Polskiego Towarzystwa Chemicznego.

W przenośni, ale i w sensie dosłownym Profesor sam w sobie był Instytucją Naukową. W 1997 roku ufundował nagrodę “A.R. Katritzky Junior Award” przyznawaną regularnie przez International Society of Heterocyclic Chemistry. W roku 2000 założył fundację charytatywną ARKAT USA, której zadaniem jest promowanie wiedzy i badań naukowych w zakresie chemii heterocyklicznej oraz wydawanie darmowego, dostępnego za pośrednictwem internetu (open access) czasopisma “ARKIVOC”. Profesor pomyślał również o przyszłości. W 2013 roku dokonał wysokiej dotacji finansowej na rzecz Uniwersytetu Floryda z myślą o utworzeniu stanowiska “Katritzky Chair” dla wybitnego badacza zajmującego się chemią związków heterocyklicznych. W ten sposób, a przede wszystkim mocą własnych dokonań, Mistrz i Nauczyciel przejdzie do wieczności.

Uroczystości poświęcone pamięci profesora Alana R. Katritzky’ego odbędą się 22 marca 2014 roku w sali audytoryjnej Harm Museum w Gainesville.